Srbobran

Opština Srbobran se nalazi u Vojvodini i zauzima središnji deo Bačke na površini od 284 kvadratna kilometra. Opštinu čine 3 naselja: Srbobran, Turija i Nadalj. Srbobran kao grad, najveće je i najbrojnije naselje istoimene opštine. Turija i Nadalj su seoska naselja. Većim delom grad leži na levoj, a manjim na desnoj obali Velikog bačkog kanala. Sa severa i istoka opasan je meandrom rečice Krivaje koja se nešto istočnije od Srbobrana uliva u Veliki bački kanal.
Geografski položaj Srbobrana je veoma povoljan. Sem vodenog puta Velikim bačkim kanalom kojim je preko Dunava i Tise povezan sa svetskim vodenim putevima, kroz njega prolaze i dva veoma značajna suvozemna puta koja se ukrštaju u samom centru grada. Meridijanskog pravca je Internacionalni put koji povezuje jug sa severom naše zemlje, odnosno srednju i južnu Evropu. Uporedničkog pravca je put koji povezuje Podunavlje sa Potisjem. Isti, uporednički pravac, pokraj južne ivice naselja ima i železnička pruga Sombor-Bečej.
Ovako povoljan geografski položaj i blizina glavnog grada Vojvodine Novog Sada, uticala su da se Srbobran razvije u jedno od većih naselja u Vojvodini.

PRIRODNE ODLIKE OPŠTINE SRBOBRAN

Prirodne uslove u opštini Srbobran čine plodno zemljište više lesne zaravni i niže lesne terase, umerena kontinentalna klima i obilje voda. Ovi uslovi predstavljaju izuzetno povoljne geografske odlike, kako za ljudske aktivnosti, tako i za njihovo stanište.
Najveće prirodno bogatstvo opštine Srbobran je izuzetno kvalitetno poljoprivredno zemljište. To zemljište po pedološkom sastavu čine cernozemi i livadske crnice na lesnoj podlozi.
Od podzemnih voda, najveći značaj imaju termalne vode sa povoljnom temperaturom, ali se one za sada nedovoljno koriste. Površinske vode se uglavnom koriste za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta, a Veliki bački kanal i za saobraćaj. U površinske vode se ubrajaju: rečica Krivaja, Veliki Bački kanal (u sastavu hidro sistema Dunav-Tisa-Dunav) i bare medju kojima je najpoznatija Beljanska.
Teritorija opštine Srbobran je siromašna mineralnim sirovinama. Pronadjene su izvesne količine nafte i znatnije količine gasa koji se eksploatiše. Od nemetalnih sirovina, tradicionalno se koristi ciglarska glina.

IME NASELJA

*
St. Tamas
*
Szt. Tamas
*
Sent Tomas
*
Szent Tomas
*
Sentomaš
*
Szenttamas
*
Bacs. Szent Tamas
*
Bac. Senttamas




Prema pisanim izvorima na madjarskom jeziku, u povelji o dodeljivanju plemstva iz 1751. godine, za doprinos pobedi nad Turcima u bici kod Sente, uz prezime Nikolić stavljeno je i Srbogradski, što znači da se ondašnji Sentomaš nazivao i Srbograd i bio preteča današnjem imenu Srbobran.

Od 1904. do 1918 godine, Srbobran je nazivan Sentomaš, što prevedeno na srpski jezik znači Sveti Toma. Naziv Sentomaš, Srbobran je imao i za vreme četvorogodišnje madjarske fašističke okupacije od 1941. do 1944. godine.

Od 1918. godine, Srbobran nosi svoje današnje ime, dobijeno po šancu koji je 1848. godine gradjen za odbranu naselja kod današnje Srbobranske ulice. U pomenutom šancu nalazili su se Srbijanci, pa je zbog toga šanac nazvan "srbijanski", a potom i "Srbobran". Po tom šancu, naselje je dobilo današnje ime Srbobran.

Pojedini delovi Srbobrana nazivaju se i sada starim imenima: Unčić, Kać, Tuk, Begluk, Staro vašarište, Dodinci i Jankovci.

Turija je svoje ime dobila po rečici Turiji, desnoj pritoci reke Drine, odakle su došli prvi stanovnici Turije.

Nadalj za poreklo svoga imena ima više verzija. Najverovatnija je ona da je Nadalj svoje ime dobio po pustari koju su naseljivali kmetovi.

Hram svetog Bogojavljenja u Srbobranu



U drugoj polovini XVIII veka, stanovništvo Srbobrana ostvaruje snažan nacionalni, kulturni i privredni procvat. To je Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini pružilo uslove za izgradnju novog hrama. Nakon opsežnih priprema, izgradnja je počela 1787. godine. Zbog obimnosti radova i teškoća koje su pratile izgradnju velelepnog hrama, ona je sa prekidima trajala dve decenije.
Crkva je izgradjena na nešto uzvišenijem delu naselja, gde se ranije nalazilo groblje. "Ladja" crkve je dugačka 38,30 metara a široka 12,30 metara. Dva zvonika sa tornjevima visoka su 68 metara. Dubina temelja iznosi 3-4 metara.
Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu spada medju naveće i najlepše pravoslavne hramove u našoj zemlji. Izuzetno je arhitektonsko rešenje. Njoj su slični sveti hramovi u Pančevu, Temišvaru i Budimu.
Mada neki manji radovi na crkvi nisu bili završeni, ona je iz rodoljubivih razloga bila osvećena 1807 godine.To je bilo doba velike patriotske borbe srpskog naroda za slobodu i značajnih pobeda Karadjordjevih ustanika. Srbi u Vojvodini su u tim dogadjajima naslućivali ostvarenje svojih neprekidnih nadanja i želja za ujedinjenjem sa svojom braćom južno od Save i Dunava. Smatra se da ova znamenita crkva ima simbolično rodoljubivo značenje: zvonici sa 2 tornja predstavljaju srpski narod sa obe strane Save i Dunava, a velika "ladja" njegovo ujedinjenje i veličinu.
U burnoj i tragičnoj 1848. i 1849. godini naselje je od madjarske vojne sile popaljeno, razrušeno i opljačkano. Srpska pravoslavna crkva je topovskim granatama razorena: tornjevi porušeni, zvonici i ladja oštećeni, krov izgoreo a zvona razbijena. Posle pada Srbobrana (Sentomaša) 3. aprila 1849. godine i ikonostas Crkve je uništen a crkva opljačkana i oskrnavljena.

Posle tragične 1849. izbeglice iz Srbobrana su se tek 1851. počele vraćati na svoja opustela i u korov zarasla ognjišta. Iako unesrećene i osiromašene, izbeglice prionuše na obnavljanje i popravku svojih kuća i osposobljavanje Crkve za Bogosluzenje.

Jedan od najvećih srpskih ikonoslikara XIX veka Novak Radonjić, rodom iz Mola, naslikao je ikonostas crkve svetog Bogojavljenja od 36 ikona, kao i zidnu sliku Svete Trojice sa Četiri Jevandjelista na svodu iznad soleje.
Drvorez u Srpskoj pravoslavnoj crkvi svetog Bogojavljena izradio je od 1859.-1863. Georgije Dević, jedan od najboljih drvorezbara toga vremena.
Zbog svoje umetničke vrednosti, ikonostas je pod brojem 217 upisan u registar zaštićenih spomenika kulture (rešenje broj 1552, Beograd, 20 decembra 1950. godine).
Pošto je Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu posvećena Bogojavljenju, u prvoj zoni su naslikane scene iz života Svetog Jovana ("Krštenje" i "Sabor Svetog Jovana"), pored uobičajenih ikona Bogorodice, Hrista i Svetog Nikole. Na svodu iznad soleje naslikana je zidna slika "Svete Trojice" sa jevandjelistima. Sa drvorezbarem Georgijem Devićem, Novak Radonjić je ostvario izuzetno lepu i raskošnu oltarsku pregradu, sa manjim skretanjem do tada već ustaljenog načina izrade. U nekoliko ikona, a naročito u parapetnoj ikoni "Ilijine žrtve", Radonjić unosi elemente romantičarskog slikarstva, zasnovanog na baroknoj epohi.
Maja meseca 1869. godine, za hram svetog Bogojavljenja u Srbobranu naručena su nova crkvena zvona. Na zvonik desnog tornja zvona su podignuta na Petrovdan jula 1870. Njihov zvon je odjekivao na daleko. Zbog toga je nastao poznati stih:
"Zvone zvona Srbobranska,
sva se ori Bačka".

Ta zvona, dika srbobranska, zvonila su do 1917. godine. Austrougarske vojne vlasti su naredile da se zvona skinu, otpreme za Beč i izliju u topove.
Prozori na Srpskoj pravoslavnoj crkvi svetog Bogojavljenja, stakloslikarski su ukrašeni likovima svetitelja. Stakloslikarske radove je izveo 1938. godine umetnički stakloslikar Milan Stanišić iz Sombora.

Nakon završetka Prvog svetskog rata, Srpska pravoslavna crkvena opština je kupila nova crkvena zvona. Postavljena su na zvonik, ali će još dva puta stradati.
Srpska pravoslavna crkva svetog Bogojavljenja u Srbobranu je bez povoda i razloga aprila 1941. godine bila bombardovana granatama artiljerije madjarske fašističke okupatorske vojske. Oba tornja i krov Crkve su bili znatno oštećeni. Prozori sa umetničkim stakloslikama svetitelja bili su izrešetani mecima mitraljeskih rafala. Crkva je od okupatora opljačkana i oskrnavljena, pa je zbog toga bila zatvorena.Crkveni obredi su vršeni u čitaonici u parohijskom domu.
Pričinjena šteta otklanjana je nakon oslobodjenja prema skromnim mogućnostima Crkve sve do 1955. godine. Oštećene stakloslike svetitelja na prozorima obnovio je i popravio 1958. godine Stevan Stanišić iz Sombora.
Zbog svoje izuzetne kulturno-istorijske vrednosti, Srpska pravoslavna crkva svetog Bogojavljenja u Srbobranu, upisana je pod brojem 345 u registar zaštićenih spomenika (rešenje broj 444, Novi Sad, 5. juna 1962. godine).
U 1985. godini, počela je popravka i ulepšavanje crkve. Izvršena je rekonstrukcija krova ladje i limenih pokrivača tornjeva. Postavljeni su novi oluci. Popravljene su šalukatre na prozorima zvonika, kao i crkveni satovi u koje je ugradjen mehanizam na električnu struju. Zapadna strana Crkve i zvonici su okrečeni.
Iznenada, tragedija... U ovom značajnom kulturno-istorijskom spomeniku, 10. septembra 1987. godine u popodnevnim časovima, u tornju crkve pojavila se vatra. Požar se brzo širio proždirući suve grede krovne konstrukcije i tornjeve. Ljudi su nemo, s nevericom, tugom i suzama u očima posmatrali tragediju njihove čuvene crkve. Zahvaljujući čvrstoj konstrukciji koja je izdržala teret plamteće krovne gradje "ladje" ali i padajućih greda sa rušećih tornjeva, vatra ipak nije uništila sve. U požaru je izgoreo krov ladje i oba tornja Crkve. Vatra nije prodrla u unutrašnjost Crkve. Tako je od požara sačuvan ikonostas, najveća vrednost crkve, a spasene su i ostale dragocenosti.

Dobrovoljnim prilozima rodoljuba i vernika oštećeni delovi Crkve su u minulim godinama 1987-1991 obnavljani. Prvo je hitno popravljen krov ladje, da bi se zaštitila unutrašnjost Crkve od atmosferskih taloga. Tornjevi Crkve sa krstovima su ponovo sagradjeni i osvećeni u crkvenoj porti. Darovani crkveni satovi su ugradjeni na zvonike i osvetljeni električnim svetiljkama.
U zidove ove znamenite crkve svetog Bogojavljenja, sa spoljne strane, ugradjene su nadgrobne ploče znamenitih Srbobranaca iz XVIII veka sa natpisima na crkveno-slovenskom jeziku.
Sa leve strane pri zapadnom ulazu nalazi se velika ploča od crnog mermera sa sledećim natpisom:
"Srbobranci poginuli, nestali i umrli u svetskom ratu 1914-1918 godine:. Sledi spisak sa 181. imenom.
U zidove ove znamenite crkve svetog Bogojavljenja, sa spoljne strane, ugradjene su nadgrobne ploče znamenitih Srbobranaca iz XVIII veka sa natpisima na crkveno-slovenskom jeziku.
Sa leve strane pri zapadnom ulazu nalazi se velika ploča od crnog mermera sa sledećim natpisom:
"Srbobranci poginuli, nestali i umrli u svetskom ratu 1914-1918 godine:. Sledi spisak sa 181. imenom.