antička grčka

Antička Grčka je naziv koji se koristi za opisivanje svijeta u kojem se govorilo grčkim jezikom u antičkim vremenima. Taj naziv se ne odnosi samo na područje današnje grčke države, nego i na područja naseljena Grcima u antičkim vremenima: Kipar, egejska zapadna obala Male Azije (tada poznata kao Jonija, Dorida i Eolida), Sicilija i južna Italija (poznata kao Velika Grčka), ta razbacana naselja na obalama današnje Albanije, Bugarske, južne Francuske, Dalmacije, Libije, Španije, kao i crnomorska obala u današnjoj Ukrajini i Rusiji.

Antičku Grčku neki istoričari smatraju temeljom kulture zapadnoevropske civilizacije. Grčka kultura je izvršila snažan uticaj na Rimsko Carstvo, koje je prenijelo njen oblik po mnogim dijelovima Evrope. Civilizacija antičke Grčke je neizmjerno uticala na jezik, politiku, obrazovanje, filozofiju, umjetnost i arhitekturu modernog svijeta, posebno tokom renesanse u zapadnoj Evropi i ponovo tokom procvata neoklasicizma tokom 18. i 19. veka u Evropi i objema Amerikama.

Grčko poreklo

Vjeruje se da su se Grci, krećući se prema jugu, doselili na grčko poluostrvo u nekoliko talasa pred kraj tri hiljade godina pre nove ere, a zadnja je bila navala Dorana. Razdoblje od 1600. pne.. do oko 1100. pne. je doba mikenske Grčke, a poznato je po vladavini kralja Agamemnona i ratovima protiv Troje kao što je prikazano u Homerovim epovima. Razdoblje od 1100. godine do 8. veka pre Hrista naziva se "mračnim dobom" jer iz tog razdoblja nema nikakvih zapisa, a arheološki dokazi su oskudni. Istorija antičke Grčke se završava vladavinom Aleksandra Velikog koji je umro 323. pne. Slijedeći događaji čine doba helenističke Grčke.

U pregledavanju izvora iz istorije antičke Grčke potrebna je velika opreznost. Grčki istoričari i politički pisci čija su djela preživjela, a među kojima su posebno ugledni Herodot, Tukidid, Ksenofon, Demosten, Platon i Aristotel bili su uglavnom Atinjani ili njeni simpatizeri, a svi su bili politički konzervativci. Stoga znamo daleko više o istoriji i politici Atine od bilo kojeg drugog grada i njegove istorije. Štaviše, ovi su se pisci usredsredili gotovo samo na cijelokupnu političku vojnu i diplomatsku istoriju, a zanemarili su ekonomsku i socijalnu. Sva se istorija antičke Grčke mora boriti s tim pristrasnostima u svojim izvori

Uspon Grčke
Акропољ, у рушевинама, још је увијек у центру модерне Атине. Она је била највеће архитектонско дело 5. века у Грчкој.
Akropolj, u ruševinama, još je uvijek u centru moderne Atine. Ona je bila najveće arhitektonsko delo 5. veka u Grčkoj.

Grčka je u 8. veku pre Hrista počela izlaziti iz mračnog doba koje je slijedilo nakon propasti Mikenske civilizacije. Pismenost se izgubila i mikensko pismo je zaboravljeno, pa su Grci prilagodili feničansko pismo grčkome i od oko 8. veka počinju se pojavljivati pisani zapisi. Grčka je bila podijeljena na mnogo malih zajednica, polisa.

Dok se Grčka ekonomski oporavljala, njeno se stanovništvo povećalo više nego što je bilo obradive zemlje. Zbog toga su Grci oko 750. pne. započeli širenje koje je potrajalo 250 godina, naseljavajući kolonije u svim pravcima. Na istoku su prvo kolonizovali egejsku obalu Malu Aziju, a onda Kipar i obale Trakije, Mramorno more i obale Crnog mora. Na zapadu su naseljene obale Albanije, Dalmacije, Sicilije i južne Italije, a onda i južna obala Francuske, Korzika pa čak i sjeveroistočna Španija. Grčke kolonije su osnovane i u Libiji. Današnji gradovi Sirakuza, Napulj, Marselj i Carigrad u svom početak su bili grčke kolonije Syrakuza, Neapolis, Masilija i Vizant.

Do 6. vek pne. Helada (kako Grci zovu svoju zemlju) je postala kulturno i jezičko područje mnogo veće od geografskog područja Grčke. Grčki gradovi nisu politički nadzirali kolonije koje su osnivali, ali su često ostajali povezani s njima u religiji i trgovini.

Socijalni i politički sukobi

Grčki su gradovi u početku bili monarhije, iako su mnogi gradovi bili jako mali pa naziv "kralj" za njihove vladare lako može zavarati zbog današnjeg značenja te riječi. U unutrašnjosti zemlje, uvijek blizu obradivih površina, mali sloj zemljoposjednika je imao moć. Oni su oblikovali ratničku aristokratiju boreći se često u malim međugradskim ratovima oko zemlje. Međutim uspon trgovačkog sloja (koji se pojavio uvođenjem kovanog novca oko 680. pne.) započinje klasni sukob u većim gradovima. Od 650. pne. pa nadalje, aristokratije su zbačene i zamijenjene narodnim vođama nazvanim tiranima (τγρρανοι), riječ koja nije imala današnje značenje za okrutne diktatore.

Do 6. veka pojavilo se nekoliko dominantnih gradova u grčkim poslovima. To su bili gradovi Atina, Sparta, Korint i Teba. Svaki od njih je stavio okolna seoska područja i manje gradove pod svoju upravu, a Atina i Korint su pak postali glavna pomorska i trgovačka sila.

U Sparti se aristokratija održala na vlasti, a Likurgov ustav (oko 650. pne.) koji je dodatno učvrstio njenu snagu, dao je Sparti trajni militaristički režim pod dualnom monarhijom. Sparta je dominirala nad ostalim gradovima na Peloponezu, pa je stvorila savez s Korintom i Tebom.

Suprotno u Atini je monarhija zabranjena 683. pne., a Solonove reforme uvele su polu ustavni sastav aristokratske vladavine. Aristokrate je zamijenila tiranija Pizistrata i njegovih sinova, koji su grad učinili velikom pomorskom i trgovačkom silom. Kad su Pizistrati zbačeni, Klisten je utemeljio prvu svjetsku demokratiju (500. pne.) čiju vlast je imalo vijeće svih muških građana.

Grčko-persijski ratovi

U Joniji (današnja egejska obala Turske) grčki gradovi, koji su uključivali velika središta poput Mileta i Halikarnasa, nisu mogli održati svoju nezavisnost i došli su pod vlast Persijskog Carstva sredinom 6. veka. Grci su 499. pne. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i neke Grčke oblasti pristigle u pomoć.

Persijski Veliki vladar, Darije I, ugušio je 490. pne. pobunu jonskih gradova, poslavši flotu da kazni Grke. Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je grčka vojska pod vodstvom atinskog vojskovođe Miltijada porazila u Maratonskoj bici. Posmrtni grob atinskih poginulih boraca još se uvijek može vidjeti na Maratonskom polju.

Deset godina kasnije Darijev naslednik Kserks I poslao je kopnom znatno veću silu. Spartanski kralj Leonida zaustavio ga je kod Termopila. Leonida je poražen, a Kserks je nastavio napredovanje prema Atici gdje je osvojio i spalio Atinu. Atinjani su predhodno napustili grad sklonivši se na ostrvo Salaminu i pod vodstvom Temistokla su porazili persijsku mornaricu u bici kod Salamine. Godinu dana kasnije Grci su pod vođstvom Spartanca Pausanija porazili persijsku vojsku kod Plateje.

Atenska se mornarica tada okrenula goneći Persijance sa Egejskog mora i 478. pne. Atinjani su zauzeli Vizant. Dok su napredovali stvorili su Delski savez u kojem su bile sve ostrvske i neke kontinentalne države. Savez je nazvan po svetom ostrvu Delu na kojem se čuvala zajednička riznica. Spartanci, iako su odigrali važnu ulogu u ratu, povukli su se nakon toga u izolaciju dopuštajući Atinjanima da uspostave pomorsku i trgovačku silu kojoj nije bilo ravne.

Prevlast Atine


Grčko-persijski ratovi su najavili vek atinske prevlasti u grčkim poslovima. Atina je bila neizazvan gospodar mora i takođe vodeća trgovačka sila, iako je Korint ostao njen ozbiljni protivnik. Vodeći državnik tog perioda bio je Perikle koji je iskoristio porez koji su plaćali članovi Delskog saveza za izgradnju Partenona i ostalih velikih spomenika klasične Atine. Do sredine 5. veka Savez je preimenovan u Atinsko Carstvo, simbolizujući prijenos zajedničke riznice s Dela na Partenon 454. pne..

Bogatstvo Atine je privlačilo mnoge talentovane ljude iz svih dijelova Grčke, te je stvorilo bogati besposleni sloj koji su postali zaštitnici umjetnosti. Atinska država je podupirala i nauku i umjetnost, a naročito arhitekturu. Atina je postala centar grčke književnosti, filozofije (vidi grčku filozofiju) i umjetnosti (vidi grčko pozorište). Neka od najvećih imena zapadnoevropske kulturne i intelektualne istorije živjela su u Atini tokom toga perioda: dramatičari Eshil, Aristofan, Euripid i Sofoklo, filozofi Aristotel, Platon i Sokrat, povjesničari Herodot, Tukidid i Ksenofon, pjesnici Simonid i kipar Fidija. Grad je postao, po Periklovim riječima, "škola Helade".

Ostale grčke države u početku su prihvatile Atinsko vođstvo u nastavku rata protiv Persijanaca, ali nakon pada konzervativnog političara Kimona 461. pne., Atina je postala sve izraženije imperijalistička sila. Nakon grčke pobjede u bici kod Eurimedonta 466. pne., Persijanci više nisu bili prijetnja, pa su neke države, poput Naksosa, pokušale istupiti iz saveza, ili su bili prisiljeni da se pokore. Nove atinske vođe, Perikle i Efijalt, pustili su da se odnosi između Atine i Sparte pogoršaju, pa je 458. pne. izbio rat. Nakon nekoliko godina beskrajnog rata potpisan je 30-godišnji mir između Delskog i Peloponeskog saveza (Sparta i njeni saveznici). To se podudarilo sa pomorskom bitkom kod Salamine na Kipru , zadnjom bitkom između Grka i Persijanaca, a nakon koje je zaključen Kalijin mir (450. pne.) između Grka i Persijanaca.

Peloponeski rat

431. pne. ponovo je izbio rat između Atine i Sparte i njenih saveznika. Povod ratu bio je spor između Korinta i jedne od njegovih kolonija, Korkire, u kojem je Atina posredovala. Pravi uzrok bilo je rastuće nezadovoljstvo Sparte i njenih saveznika zbog atinske prevlasti u grčkim poslovima. Rat je trajao 27 godina, dijelom zbog Atine koja je kao pomorska sila imala prevlast na moru i Sparte koja je kao najjača kopnena sila pobjeđivala na kopnu.

Spartanska početna strategija bila je invazija Atike, ali su se Atinjani sklonili iza svojih čvrstih zidina. Tokom opsade u gradu je izbila kuga koja je prouzrokovala velike gubitke, a od koje je stradao i sam Perikle. U isto vrijeme atinska mornarica je iskrcala vojsku na Peloponez, te je pobjedila u bitkama kod Naupakta (429. pne.) i Pila (425. pne.). Takav način ratovanja nijednoj strani nije uspio donijeti odlučujuću pobjedu, pa je nakon nekoliko godina beskonačnog ratovanja umjereni atinski vođa Nikija zaključio Nikijin mir (421. pne.).

Neprijateljstvo između Sparte i atinskog saveznika Arga je ipak dovelo do nastavka borbe 418. pne.. Sparta je porazila združene vojske Atine i njenih saveznika kod Mantineje(418. pne.). Nastavak borbe donijelo je radikalnu stranku, koju je vodio Alkibijad, ponovo na vlasti u Atini. 415. pne. Alkibijad je uvjerio Atinsko vijeće da pokrene glavni pohod protiv Sirakuze, peloponeskog saveznika na Siciliji. Pohod je bio potpuni promašaj i ekspedicijska sila je izgubljena. Nikija je zarobljen, a Alkibijad je otišao u progonstvo. To je bila prekretnica u ratovanju.

Sparta je tada sagradila mornaricu da izazove atensku pomorsku silu, te je pronašla odličnog vojskovođu Lisandra koji je iskoristio prvi strateški potez zauzevši Helespont, izvor atinskog uvoznog žita. Pod prijetnjom gladi, Atinjani su poslali svoju zadnju mornaricu da se suoči s Lisandrom koji ih je odlučno porazio kod Egospotama (405. pne.). Gubitak vlastite mornarice zaprijetila je Atini propašću. Zato je 404. pne. Atina zatražila mir, a Sparta je to uslovljavala očekivano teškom pogodbom: Atina je izgubila vlastite zidine, mornaricu i sve prekomorske posjede. Uz spartansku pomoć antidemokratska stranka je zavladala u Atini.

Prevlast Sparte i Tebe

Kraj Peloponeskog rata učinio je Spartu gospodarom cijele Grčke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije se prilagodio toj ulozi. U nekoliko godina demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim gradovima. 395. pne. spartanske vođe su oduzele službu Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmoć. 387. pne. Sparta je sablaznila grčko mišljenje zaključivši sporazum s Persijom kojim su Persijanci okružili grčke gradove u Joniji i na Kipru, tako izvrgavajući sto godina grčkih pobjeda nad Persijom. Sparta je tada pokušala oslabiti moć njene bivše saveznice Tebe, što je dovelo do rata u kojem je Teba sklopila savezništvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanski vojskovođe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odlučujuću pobjedu u bici kod Leuktre (371. pne.).

Posljedica te pobjede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebske nadmoći. Takođe je i Atina obnovila velik djeo svoje prijašnje snage. Prevlast Tebe bila je kratkog vijeka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362. pne.) grad je izgubio svog najvećeg vođu, a njegovi naslednici učinili su veliku grešku započevši neuspješni desetogodišnji rat s Fokidom. 346. pne. Tebanci su pozvali Filipa drugog Makedonskog da im pomogne protiv Fokiđana, te su tako po prvi put uvukli Makedonce u grčke poslove.

Uspon Makedonaca

Kraljevstvo Makedonaca stvoreno je u 7. veku pne. Neki Grci su smatrali Makedonce varvarima, ali bez obzira na njihovo etničko porijeklo, oni su od 5. veka pne. govorili grčkim jezikom i bili dijelom grčke kulture. Makedonci su imali neznatnu ulogu u grčkoj politici prije početka 4. veka pne., te je Filip drugi, preduzimljiv čovjek koji se školovao u Tebi, htjeo imati veću ulogu. Naročito je htjeo biti prihvaćen za novog grčkog vođu u vraćanju slobode grčkim gradovima u Aziji koji su bili pod persijskom vlašću. Zauzevši grčke gradove Amfipol, Metonu i Potideju, stekao je upravu nad makedonskim rudnicima zlata i srebra. To mu je dalo izvore da ostvari svoje namjere.

Filip je uspostavio makedonsku prevlast nad Tesalijom (352. pne.) i Trakijom, a do 348. pne. je nadzirao sve sjevernije od Termopila. Koristio je svoje veliko bogatstvo da potkupi grčke političare i stvori "makedonsku stranku" u svakom grčkom gradu. Njegova intervencija u ratu između Tebe i Fokide donijelo mu je prepoznatljivost grčkog vođe i dalo mu je mogućnost da postane vodeća sila u grčkim poslovima. Ali bez obzira što je njegovo iskreno divljenje bilo prema Atini, atinski je vođa Demosten u svojim slavnim govorima (filipikama) podsticao Grčke gradove da se odupru njegovoj moći.

339. pne. Teba, Atina, Sparta i ostale grčke države stvorile su savezništvo, da se odupru Filipu i da ga izbace iz grčkih gradova koje je zauzeo na sjeveru. Međutim Filip je napao prvi, napredujući po Grčkoj gdje je kod Heroneje porazio združene grčke gradove 338. pne.. Taj događaj tradicionalno označava kraj ere grčkih gradova-država kao samostalnih političkih jedinica iako su Atina i ostali gradovi preživjeli kao samostalne države sve do rimskih vremena.

Filip je pokušao pobjediti Atinu dodvoravanjem i darovima, ali nije uspeo. Organizovao je gradove u Korintski savez i proglasio da će voditi napad na Persiju kako bi oslobodio grčke gradove i osvetio persijske invazije u prethodnom veku. Prije nego što je to mogao učiniti ubijen je 336. pne

Osvajanja Aleksandra Velikoga

Filipa je naslijedio 20-godišnji sin Aleksandar koji je odmah nastavio sprovoditi očeve planove. Otputovao je u Korint gdje su ga okupljeni grčki gradovi priznali za vođu Grka. Nakon toga krenuo je na sjever da skupi vojsku. Vojska kojom je napao Persijsko Carstvo je uglavnom bila sastavljena od Makedonaca, ali su se također prijavili i mnogi zanesenjaci iz grčkih gradova. Dok je Aleksandar ratovao u Trakiji, čuo je da su se grčki gradovi pobunili. Pojurio je ponovo na jug, osvojio i razorio Tebu do temelja kao upozorenje svim grčkim gradovima ako bi se pokušali oduprijeti njegovoj snazi.

334. pne. Aleksandar je krenuo u Aziju gdje je porazio Persijance na rijeci Granik. Time je stekao kontrolu nad jonskom obalom, te je napravio pobjedničku povorku kroz oslobođene grčke gradove. Nakon što je dogovorio poslove u Anatoliji nastavio je napredovanje južno kroz Kilikiju do Sirije gdje je porazio Darija III kod Isa (333. pne.). Onda je nastavio kroz Fenikiju do Egipta kojeg je osvojio bez ikakvog otpora. Egipćani su ga dočekali kao osloboditelja od persijskog ugnjetavanja.

Darije je sada bio spreman da sklopi mir, gde bi se Aleksandar pobjednički vratio kući, ali Aleksandar je odlučio da osvoji Persiju i postavi sebe za vladara čitavog svijeta. Napredovao je sjeveroistočno kroz Siriju i Mesopotamiju, te je opet porazio Darija kod Gaugamele (331. pne.). Darije je krenuo u bijeg, ali su ga ubili vlastiti vojnici. Aleksandar se proglasio gospodarom Persijskog Carstva, zauzevši Suzu i Persepolis bez otpora.

U međuvremenu grčki gradovi su pokušavali obnoviti napore da se oslobode makedonske moći. Kod Megalopola 331. pne., Aleksandrov regent Antipater porazio je Spartance koji su odbili da se pridruže Korintskom savezu i priznaju makedonsku prevlast.

Aleksandar se žurio napredujući kroz današnji Avganistan i Pakistan do doline rijeke Ind i 326. pne. je došao do Pendžaba. Mogao je lako napredovati sve do Ganga i Bengala ali je njegova vojska odbila da ide dalje, jer je bila uvjerena da su došli na kraju svijeta. Aleksandar se nerado vratio nazad. Umro je od groznice u Vavilonu 323. pne..

Aleksandrovo Carstvo se raspalo ubrzo nakon njegove smrti, ali njegova osvajanja zauvijek su promijenila grčki svijet. Hiljadu Grka su putovali s njim ili za njim da se nasele u novim grčkim gradovima koje je osnovao dok je napredovao. Najvažniji grad bila je Aleksandrija u Egiptu. Kraljevstva u kojima se govorilo grčkim jezikom osnovana su u Egiptu, Siriji, Iranu i Baktriji. Započelo je helenističko doba.

Religija starih Grka

Iako je obožavanje boga neba Zevsa počelo već u 2. milenijumu pre n.e, grčka religija u užem smislu reči javila se oko 750. pre n.e. i trajala oko hiljadu godina, šireći uticaj po mediteranskom svetu, a i dalje. Grci su imali mnogo bogova koji su upravljali raznim prirodnim ili društvenim silama (npr. Posejdon morem, Demetra žetvom, Hera brakom). Na raznim mestima poštovana su razna božanstva, ali su Homerovi epovi doprineli da se stvori jedinstvena religija, u kojoj su za glavne bogove verovalo da žive na planini Olimp pod vlašću Zevsa. Grci su poštovali i razne bogove iz prirode: Pana, nimfe, najade, drijade, neride i satire, pored Furijai Suđaja. Klanjali se i herojima iz prošlosti, kao što su Herakle i Eskulap. Od velike važnosti je bilo žrtvovanje životinja, obično u hramu na oltaru boga. Druge kultne aktivnosti obuhvatale su molitve, žrtve livenice, povorke, atletska takmičenja i proricanja, posebno kroz proročišta i ptice. Od velikih religijiski festivala izdvajaju se Dionizijske igre u Atini, svetkovina Zevsa na zapadnom Peloponezu koja je obuhvatala i olimpijske igre.

Smrt je smatrana dostojna prezira. Mrtvi su živeli u Haddovom kraljevstvu, a samo su heroji uživali u Eliziju. Veliki grešnici trpeli su muke u Tartaru. Mistične religije su se pojavile da zadovolje potrebu za ličnim vođstvom, spasenjem i besmrtnošću. Grčka religija se izgubila kada je na scenu stupilo hrišćanstvo, pogotovo kada je 363 n.e. umro njen veliki zagovornik Julijan.

Starogrčka mitologija

Grčka mitologija predstavlja usmena i pismena predanja starih Grka o njihovim bogovima i herojima i prirodi i istoriji. Za grčke mitove i legende danas se prvenstveno zna iz grčke književnosti, uključujući i takva klasična dela kao što su Homerova Ilijada i Odiseja, Hesidovi Poslovi i dani i tegonija, Ovidijeve Metarmofoze i drame Eshila, Sofokla i Euripida. Mitovi se bave stvaranjem bogova i sveta, borbom za prevlast među bogovima i pobedu Zevsa, ljubavne veze i svađe među bogovima i posledice njihovih pustolovina i moći koje se osećaju u svetu smrtnika, uključujući njihovu povezanost sa prirodnim pojavama kao što su grmljavina ili godišnja doba i njihovu vezu sa kultnim mestima i ritualima. U najveće grčke mitove i legende spadaju priče o Trojanskom ratu, lutanjima Odiseja, Jasonovoj potrazi za zlatnim runom, Herakleovim podvizima, Tezejevim avanturama i Edipovoj tragediji.

Proročišta

Proricanje je praksa pronalaženja skrivenih značenja događaja i predskazivanja u budućnosti. Proricanje se sreće u svim društvima, antičkim i modernim, mada im se metode razlikuju. U antičkoj Grčkoj i Rimu postojala su mnoga proročišta. Najslavnije je bilo Apolonovo proročište u Delfima, gde je medijum preko 50 godina bila žena zvana Pitija. Nakon kupanja u Kastilijanom izvoru, ona je silazila u podzemnu prostoriju, sedala na sveti tronožac, i onda žvakala lišće lovora, koji je bio posvećen Apolonu. Ostala proročišta, uključujući ona u Klarosu (Apolonovo), Olimpiji (Zevsovo) i Epidaurusu (Asklepijevo) konsultovana su narazličite načine; na primer, najstarije od svih proročišta, Zevsovo u Dodoni, govorilo je šaputanjem lista svetog hrasta. U nekim hramovima molilac bi spavao u svetom gaju i dobijao odgovor u snu.